طراحی وب سایت مشاورین املاک بهبود

مکتب تهران – معماری و شهرسازی

دکتر محمد مسعود

عضو هیات علمی دانشگاه

چکیده:

هنر و معماری در یک محدوده ی زمانی و مکانی ساکن نخواهد ماند و برای درک و شناخت معماری امروز ایران باید از معماری دوران پیشین آگاهی داشت تا بتوان آن را مورد ژرفکاوی قرار داد . ایرانیان در طول تاریخ پر فراز و نشیب فرهنگ خود ، پیوسته به آفرینش های هنری دیگر جوامع توجه هوشمندانه داشته اند و کوشیده اند از تجربه های آنان بهره گیرند . شاید یکی از عوامل مهم پیشرفت هنر در ایران را بتوان در فرهنگ و تمدن های گوناگون و گاه متضادی دانست که پیوسته مردم ایران با آنها در تماس بوده اند .        یکی از دوره های مهم معماری ایران که نقطه ی عطفی در تاریخ هنر ، معماری و شهرسازی کشور محسوب می گردد ، دوران طولانی سلسله قاجار است که نقش بسزایی در تکوین معماری معاصر کشورمان دارد . کمبود مطالعات علمی و پژوهش های گونه شناختی از معماری سبک نوین ( تهرانی ) باعث شده که این دوره به عنوان « حلقه ای مفقوده » در فرآیند معماری و شهرسازی ایران قلمداد گردد . با پیدایش انقلاب صنعتی و در پی آن پیشرفت های علمی – تکنولوژیکی کشورهای اروپای غربی ، موج نوگرایی این کشورها را فرا گرفت و تبعات آن جهان را درنوردید .   ارزش ها و معیارهای غربی هنگامی که به ایران رسید به جامعه ای وارد شد که خود در تلاش برای نوسازی خویش بود . در کنار این تلاش ، البته ما شاهد گشایش درهای جامعه بر روی ارزش ها و معیار ها ی برونی نیز هستیم . جامعه ای که احساس می کند برای ادامه حیات باید دگرگونی هایی را پذیرا باشد . بدین سان تهران مکان تبلور کالبدی اندیشه های نو می گردد و مفهومی نوین در قالب « مکتب تهران » می یابد ، همان گونه که معماری و شهرسازی نیز رخساره ای دیگر می یابد . گو اینکه این نووارگی را کم تر در محتوا که در شکل جستجو می کند .

در ادامه به روند شکل گیری « مکتب تهران » در معماری و شهرسازی می پردازیم .

1.    موقعیت استراتژک تهران ، مکان یابی آن را به عنوان شهر – دژی  مناسب توسط صفویان موجب گشت . ویژگی های سیاسی – امنیتی مشابه عهد صفویه در دوران فرمانروایی آقا محمد خان قاجار ، وی را به انتخاب این مکان ممتاز برای پایتختی ایران ترغیب نمود که گویای درایت او بود .

2.    آقا محمد خان بنیانگذار سلسله قاجار طی منشور سلطنتی و مهر خود تهران را به عنوان پایتخت ایران در سال 1200 ه .ق ( 1785 م ) برمی گزیند . در این هنگام جمعیت تهران حدود ده هزار نفر است .

3.     نخستین حصار تهران توسط شاه تهماسب صفوی احداث شد ( 961 ه.ق ) وی چهار باغ و چنارستان در این روستا پدید می آورد .حصار تهماسبی با 114 برج ( به تعداد سوره های قرآن ) و 4 دروازه به نام های شمیران ، دولاب ، شاه عبدالعظیم و قزوین احداث گردید . در ابتدای دوره قاجار 2 دروازه دیگر به        نام های دروازه دولت و محمدیه در این حصار ایجاد  می شود.

4.    آثار شاخص دوره ی سلطنت آقا محمد خان 1211- 1193 ه.ق :

-         مرمت و توسعه ی عمارت دیوانخانه مربوط به دوره ی  زندیه

-         ساخت عمارت خروجی

-         احداث برج آقا محمد خانی

5.    در عهدفتحعلیشاه فصل نوینی در تاریخ ایران باز شد . اعضای سفارتخانه های انگلیس ، روسیه ، فرانسه و عثمانی در تهران استقرار یافته و این شهررا مرکز فعالیت خود قرار دادند

6.    پیوستن ایران به عهد نامه وین (1815 م) در مورد مصونیت سفر فرستادگان سیاسی هر کشور در کشور دیگر . به همین منظور نخستین بار در دوره فتحعلیشاه وزارت امور خارجه تاسیس و«  معتمد الدوله نشاط اصفهانی » از ادیبان اصفهان به سمت اولین وزیر امور خارجه منصوب شد .

7.    در پی انقلاب صنعتی و جنگ های ایران و روس تماس با دولت های اروپایی رو به افزایش گذارد این دولت ها در پی اهداف سیاسی ، اقتصادی و نظامی خود مردم ایران را با اصول و اندیشه های اروپایی از شیوه ی حکومت ، جنگ ، علوم و فنون نظامی ، ساخت استحکامات ، مهمات و جنگ افزار و دیگر        قلمرو های صنعت ، تکنولوژی ، فرهنگ ، هنر و معماری آشنا نمودند .

8.    اعزام نخستین هیات دانشجو به اروپا (1226 ه.ق ) توسط عباس میرزا ( فرزند فتحعلیشاه )

9.    احداث کارخانه تولید جنگ افزار ، چاپخانه و ترجمه کتاب های مغرب زمین از اقدامات عباس میرزا و وزیر خردمند او قائم مقام فراهانی بود .

10.          ساختار شهر در دوره فتحعلیشاه : ساختمانها تماما درون گرا و دارای حیاط مرکزی و کوچه های شهر باریک و غیر مستقیم اند . ارگ شاهی با حصاری در درون حصار مرتفع شهر استقرار یافته است .

11.          محله های اصلی تهران در این عصر : عود لاجان ، چال میدان ، سنگلج و بازار

12.          تهیه نقشه تهران برای نخستین بار توسط سپاه روس در ایران (1826 م)

13.          احداث خیابان « چهار باغ صدر» توسط محمد حسین خان صدری ، صدر اعظم فتحعلیشاه و حاکم اصفهان ملقب به « صدر اصفهانی »وی چند اثر مهم  دیگر در اصفهان احداث کرد : مدرسه صدر بازار ، مدرسه صدر خواجو و مدرسه صدر پاقلعه . احداث کارخانه های ریسندگی و بافندگی ابریشم و صنایع قلابدوزی از دیگر اقدامات عمرانی – اقتصادی او در اصفهان است .

14.          در دوره فتحعلیشاه ، مسجد سید توسط مجتهد اعلم آن روزگار سید محمد باقر شفتی در شهر اصفهان احداث گردید .

15.          آثار شاخص دوره ی سلطنت فتحعلیشاه ( 1250-1212 ه.ق )

- ساخت تخت مرمر از 65 قطعه سنگ مرمر سفید برای استقرار در ایوان تخت مرمر کاخ گلستان

-         قصر قاجار ( مانند دژی در دامنه کوه )

-         کاخ نگارستان ( محل استقرار شاه )

-         مسجد سلطانی ( شاه )

-         سردر بازار

-         کاخ سلیمانیه

-         مدرسه خان مروی

-         کاخ لاله زار ( محل استقرار صدر اعظم )

-         عمارت باد گیر

-         کاخ الماس

شایان گفتن است که نفوذ هنر غرب در این دوره بسیار اندک و در حد تزیینات است و سبک سنتی چیرگی دارد .

16.          آثار شاخص دوره ی سلطنت محمد شاه (1264-1250 ه.ق) به سبک سنتی :

-         مسجد حاج رجبعلی

-         خانه قوام الدوله

-         امامزاده اسماعیل

-         دروازه ی محمدیه

17.          اقامتگاه شاه در ارگ سلطنتی در محله ممتاز در میان استحکامات که به وسیله خندقی از محله های دیگر شهر جدا بوده ، استقرار داشته است .

18.          موج اصلی هنر مغرب زمین و آمیزش آن با هنر و معماری اصیل ایران که در نهایت به مکتب تهران می انجامد در عهد ناصرالدین شاه پدیدار می گردد . عوامل اصلی این گرایش به هنر و معماری اروپا را باید در تحولات سیاسی – اقتصادی ایران جستجو نمود . معماری مکتب تهران برای بناهای دولتی به گونه ای تعبیر بومی از سبک های معماری اروپا بود درقالب آمیزه گرایی یا اکلکتیسم ( هنر تلفیقی )

19.          تحولات مهم اجتماعی – سیاسی دوران ناصری :

- اعزام دومین هیات 42 نفری دانشجو به اروپا

-  تدوین نخستین طرح قانون اساسی ایران

- تاسیس « مشورت خانه»

- ایجاد « دیوان خانه عدلیه »

20 . اصلاحات مهم اقتصادی دوره ی ناصری :

- ایجاد پست خانه و ضراب خانه مدرن

- تاسیس خط تلگراف برقی

- احداث کارخانه جنگ افزار ، مهمات سازی ، چراغ گاز ، قند سازی ، بلور سازی ، چینی سازی ،        ابریشم تابی  ، ریسندگی و بافندگی .

- احداث بیمارستان ، دارو خانه ، چاپخانه و عکاس خانه

- احداث خط راه آهن تهران – ری

21. تحولات مهم فرهنگی – هنری و علمی دوران ناصری :

- انتشار روزنامه « وقایع اتفاقیه » توسط امیر کبیر پس از روز نامه « کاغذ اخبار » در عهد فتحعلیشاه

- استفاده از سبک های نوین در هنر نقاشی ( محمد غفاری – کمال الملک ) و موسیقی ( استاد صبا)

 پیدایش سبک های نو در نگارگری ، تزهیب ، خطاطی و تزیینات معماری ( آینه کاری ، کاشی سازی و گچ بری )

- بکارگیری تناسبات نوین ( رنسانس و باروک ) در ابعاد میدان ها وطراحی فضای شهری

- تاسیس دارالفنون توسط امیر کبیر برای آموزش  رشته های مدرن ( نظامی ، مهندسی ، پزشکی ، هنری ، فرهنگی ، علمی ......)

22. فرم شهری اولیه ی تهران تا اوایل سلطنت ناصرالدین شاه به صورت هسته ای و متمرکز بوده ، از ساختار خطی - هسته ای پیروی می نموده است .

23. توسعه ی کالبدی تهران با انشعاب هایی از محور خطی اصلی پدید می آید . و از آنجایی که راههای اصلی شهر اغلب به دروازه های شهر و راه های منطقه ای منتهی می شوند ، دسترسی برون از شهر به محدوده ی استخوان بندی شهر به طور مستقیم و به سهولت امکان پذیر بوده است .

24 . فضا های باز شهری در این دوره بیشتر به صورت میدان های اصلی با کاربری های گوناگون شکل می گیرند .

25 . دیگر فضا های باز شهری ، همان فضا های نیمه همگانی هستند، مانند مسجد ها ، مدرسه ها ، سرا ها با تکیه و حسینه ها . این گونه فضا های باز به عنوان یک فضای واسط بین بخش حکومتی ( ارگ سلطنتی ) با بازار یا بخش های مسکونی ایفای نقش می نموده است .

26. باغ های مربوط به کاخ ها و یا محوطه ی ارگ ، اگر چه از عناصر استخوانبندی شهر بوده و دارای فضا های باز می باشند . اما ، اغلب این فضا های بازبه شکل کاملا اختصاصی و حفاظت شده بود ه و جنبه        بهره وری همگانی ندارند .

27 . معماری منظر و باغ سازی از عناصر مهم شهرسازی مکتب تهران به شمار می آید :

باغ هایی همچون گلستان ، قصر قاجار ، نگارستان ، لاله زار ، برج نوش ، باغ شهری سفارت انگلیس ( ایلچی)  ، عشرت آباد ، سلطنت آباد ، پارک امین الدوله ، بوستان ظل السلطان، بهارستان ، باغ شاه ، امیریه ، صاحبقرانیه ، کامرانیه  .....این باغ ها اغلب دربرگیرنده یک و یا چندین کوشک می باشند .

28. دیگر ویژگی های شهرسازی مکتب تهران خود داری از مداخله در بافت کهن شهری است ( مانند شهرسازی مکتب اصفهان )

29. محله به عنوان عنصر اصلی سازمان شهری ، در سبک تهران نقش اساسی ایفا می نماید ولی بر خلاف مکتب اصفهان فضای تظاهرات قومی و قبیله ای و نژادی نیست . محله از این پس به عنوان مکانی برای تبلور تمایزات اجتماعی قلمداد می گردد .

30. دو محله فرا دستان ( محله دولت ) در شمال شهر و محله فرو دستان ( محله چال میدان ) در جنوب شهر نمایانگر وجود طبقات مرفه و قشر آسیب پذیر جامعه است  .

31. تهران در ابتدای دوره ی ناصری دارای دو میدان بزرگ شهری می باشد . یکی میدان ارگ ( میدان قدیم توپخانه با کاربری حکومتی ) و دیگری سبزه میدان ( میدانی مدنی با کاربری اجتماعی – اقتصادی ) . هر دو میدان در جنوب ارگ حکومتی و در مقابل یکدیگر قرار داشتند .

32. پدیداری دو عنصر شهری شامل میدان ارگ در مقابل ارگ سلطنتی ( میدان دولتی ) وسبزه میدان          ( میدان مدنی ) که در آستانه شریان های اجتماعی و اقتصادی شهر است . این دو میدان در جنوب ارگ حکومتی با پلی چوبی بر فراز خندق به یکدیگر پیوند می یافتند و نحوه ی ارتباط حکومت و مردم در ساختار کالبدی شهر را متجلی می سازد .

33. شکل گیری محله ی بازار به عنوان کانون فعالیت های اجتماعی اقتصادی شهر  در بر گیرنده ی تعدادی مسجد ، امامزاده ، سرا ، مدرسه و کاروانسرا می باشد . بازار تهران به سبزه میدان راه می یابد .

34. برای پاسخگویی به نیاز اسکان جمعیت رو به افزایش تهران ، طی دو مرحله با مجوز ناصرالدین شاه ، توسعه شهر در بیرون از بارو صورت پذیرفت .

35. سرانجام در سال 1284 ه.ق به دستور ناصرالدین شاه حصار قدیمی ( تهماسبی ) شهر تخریب شد و محله های شهر گسترش یافت . حصار نوین ( ناصری ) توسط مهندس فرانسوی بهلر (  Behler ) به شکل هشت وجهی همانند حصار شهر پاریس ساخته و محله خندق و حصار کهن به صورت خیابان و دسترسی درآمد . بدین سان محیط شهر از سه کیلومتر به بیش از 19 کیلومتر و مساحت آن از چهار کیلو متر مربع به بیش از 18 کیلومتر مربع و تعداد دروازه ها به 12 عدد افزایش یافت .

36. در عهد ناصرالدین شاه در سه نوبت از شهر تهران نقشه تهیه گردید :

- نقشه اول ، توسط برزین (  Berezin) نقشه بردار روس در سال 1269 ه.ق (1852 م) تهیه شد . در این نقشه شهر دارای چهار محله قدیمی پیش گفته است .

- نقشه دوم ، به وسیله ی ژنرال آگوست کریشیش ( Kriziz  ) اتریشی در سال 1275 ه.ق (1858م) با همکاری ذوالفقار بیک و محمد تقی خان از شاگردان وی در مدرسه دارالفنون انجام شد . کاهش مساحت باغ های حاشیه ی شهر به سبب افزایش جمعیت مشهود است . در این نقشه ، دو میدان مهم شهری ( ارگ و سبزه میدان ) دیده می شوند .

- نقشه سوم توسط عبدالغفار خان نجم الملک ، استاد علوم ریاضی و شاگردانش ترسیم شد . در این نقشه نفوذ اندیشه های شهرسازی هوسمان ( Haussmann ) در پاریس ( هم عصر ناصرالدین شاه ) در احداث خیابان های راست با پهنای زیاد و تراکم کمتری به چشم می خورد . از همین زمان بخش شمالی تهران که محدودیت باغ و زمین کشاورزی ندارد و از آب و هوای مناسب تری برخوردار است مود توجه ویژه دولتمردان و طبقات مرفه قرار می گیرد . بنا براین نقطه ثقل بافت نوین در میدان جدیدی به نام « توپخانه » تمرکز می یابد .

37. میدان توپخانه ( 1284 ه.ق)

این میدان توسط محمد ابراهیم خان وزیر نظام در شمال ارگ سلطنتی ، مشتمل بر دو طبقه احداث شد : طبقه ی پایین مکان استقرار توپهای سوار و طبقه ی بالا محل سکونت توپچی های سلطنتی بود . این میدان مستطیل شکل از نوع بسته با ابعاد 110 3 220 متر بر اساس تناسبات دوره ی رنسانس و باروک اروپا شکل گرفته و در آن  نماد های حکومتی و مذهبی میدان نقش جهان ( مکتب اصفهان ) جای خود را به کاربریهای جدید و نمادهایی از نو گرایی مانند تلگراف خانه ، پست خانه ، بانک ( شاهی ) ، بلدیه ( شهرداری ) و نظمیه            ( شهربانی ) می دهند .

38. با احداث میدان توپخانه ، مرکزیت جدید شهر از میدان های ارگ ( دولتی )، سبزه میدان ( مدنی ) ، امین السلطان ( تجاری ) ، بهارستان (اداری ) و حسن آباد ( فرهنگی ) به میدان جدید انتقال می یابد .

39. الگو برداری از میدان ها و خیابان های مغرب زمین به همراه خود با زشدن نمای ساختمان ها را نیز بر روی این فضا های شهری بهمراه می آورد که در این صورت از نقش مایه های اروپایی در نما های پوسته میدان ها و خیابان ها استفاده می گردد .

40. در سازماندهی فضای جدید ، پیوند عناصر کهن و نوین برعهده ی خیابان گذاشته می شود تا با پذیرش کاربری های مدرن نه تنها برای عبورکه برای  مکث ، تجارت وفضای مناسب برخوردهای اجتماعی ، نقش نوین خود را ایفا می نماید .

41 خیابان های شش گانه اصلی و نو بنیاد هر یک با دروازه ای به میدان توپخانه می پیوندند . خیابان های منشعب از میدان عبارتند از : ناصریه ، مریض خانه ، باب همایون ،علاءالدوله ، لاله زار و چراغ گاز . در این دوره هر یک از خیابانهای یاد شده معرف کاربری خاص و هویتی ویژه هستند .

42 خیابانهای تازه ساخت به وسایل نقلیه همگانی ( واگن یا تراموای اسبی ) مجهز می گردند .

43 . استقرار بنا های دولتی و مردمی چون تماشا خانه ، سینما ، چای خانه ، عکاس خانه ، هتل ، فروشگاه ، باغ ملی ، باغ وحش و گیاه ، بانک .......در لبه ی خیابان چهره شهر را مدرن و خیابان را به صورت رقیبی توانمند با بازار به عنوان ستون فقرات اجتماعی – فرهنگی شهر کهن مطرح می نماید .

44. با گسترش کالبد شهر ، محله های جدیدشکل می گیرند : محله های دولت ، قاجار ، میدان ، قنات آباد و حسن آباد

45.  دارالفنون :

  نخستین ساختمان که در عصر ناصری ساخته شد و در نمای آن گونه ای از نقش مایه های معماری فرنگی مشاهده می شود (1266ه.ق ) . عناصر معماری چون قوس های نیمدایره رومی ، سرستون های کورنتی ، ساعت ، سنتوری و سقف شیب دار ( شیروانی ) در آن پدیدار می شود ، ولی پلان آن سنتی و دارای حیاط مرکزی است احداث این بنا گویای اندیشه ی ایرانیان برای کسب مهارتهای نوین در جهت رفع عقب ماندگی  هایی است که با الگوی هنر و معماری مغرب زمین ساخته می شود .

در این مدرسه نه تنها آشنایی با علوم نوین مغرب زمین مطرح است که معماری آن سرزمین ها نیز مورد پیروی قرار می گیرد .

طراح این بنا میرزا رضا مهندس باشی ( که در زمان فتحعلیشاه به لندن اعزام شده بود ) و اجرای آن بر عهده محمد تقی خان معمار باشی بود . در این موسسه ی آموزشی استادان زبر دست خارجی ( از اتریش ، آلمان ، فرانسه ) و استادان ایرانی تحصیل کرده در خارج تدریس می نمودند . این مدرسه در زمان رضا شاه توسط نیکلای مارکف دستخوش تغییرات بنیادی گشته ، بکلی بازسازی و توسعه یافت . معماری بنای اصلی این مدرسه نقطه عطفی در معماری مکتب تهران به شمار می آید .

46. مدرسه – مسجد سپهسالار ( ناصری ) 

 این مسجد به صورت حیاط مرکزی چهار ایوانی طراحی شده است . نقشه ی چلیپایی زیر گنبد خانه ، خیز کم گنبد ، تعداد زیاد گلدسته ( هشت عدد ) بی شباهت به مساجد عثمانی نیست . نوع مصالح و سازه تماما ایرانی و اسکلت ساختمان از نوع دیوار باربر ، ستون ، قوس ( جناغی و رومی ) و گنبد می باشد که با مصالح بنایی اجرا گردیده است . تزیینات این مسجد به صورت اسلیمی می باشد ( 1291ه.ق ) .

معمار این بنای شکوهمند میرزا مهدی خان شقاقی  دانشجوی دارالفنون که به دستور ناصرالدین شاه برای ادامه ی تحصیل به پاریس اعزام شده بود و اجرای آن بر عهده ی استاد حسن معمار بود .

47 . طراحی عمارت بهارستان ( مجلس شورای اسلامی سابق ) و ساختمان سفارت ایران در استانبول و تعدادی از خانه های  دولتمردان قاجار توسط میزا مهدی خان شقاقی صورت پذیرفته است.

 48. شمس العماره   

     شاخص ترین و مرتفع ترین ( شش طبقه ) بنای ارگ حکومتی کاخ آفتاب یا شمس العماره می باشد (1284ه.ق ) کاربری آن تشریفاتی و دارای چشم اندازی زیبا بوده است . کاخ عالیقاپو در اصفهان می تواند منبع الهام این کاخ باشد . این بنا توسط دوستعلی خان معیر الممالک احداث گردید .

مصالح ساختمانی این کاخ از مواد بنایی ( خشت و آجر ) و سیستم سازه به صورت دیوارهای باربر و تاق های آجری و چوبی است . ازاره و پله ها از سنگ مرمر اند . پوشش بام شیب دار از شیروانی و خرپای مورد استفاده از چوب و برخی ستون ها فلزی ( چدن ) می باشند . عناصر تشکیل دهنده ی معماری بنا تلفیقی از هنر ایرانی و فرنگی است و به سختی می توان مرزبین این دو شیوه ی معماری را باز شناخت ، گواینکه معماری اصیل ایرانی آنچنان نقش مایه های هنر اروپایی را در خود جذب نموده که آن را نیز رنگ و بوی ایرانی داده است .

این ساختمان نخستین بنای مسکونی برون گرا در تهران به شمار می رود . تزیینات کاخ شامل گچ بری ، آینه کاری ، کاشی کاری ، آجر کاری ، چوب کاری ، حجاری و نقوش ترکیبی می باشد . میزان ظریف کاری در طبقات پایین بیشتر و به تدریج در طبقات بالا کمتر است .

49. تکیه دولت

این بنای عظیم مردمی با ظرفیت بیست هزار نفر بر اساس الگوی آمفی تئاتر های اروپایی به شکل پلان دایره ساخته شد (1290ه.ق) ولی کاربری آن تغییر یافته برای مراسم مذهبی و عزاداری رسمی مورد استفاده قرار می گیرد . بنا در چهار طبقه ( با زیر زمین )طراحی شده ، قطر و ارتفاع آن بیش از 50 متر است . نمای آن کاملا از کاشی تزیین یافته در مواقع نیاز پارچه ای از کرباس روی سازه سقف گنبدی شکل را پوشش داده به گونه ای که بنا سرپوشیده می گردد.

 50 . کاخ عزیزیه (ملیجک )

از آخرین بنا های دوره ی ناصری با طرح معماری فرنگی ، دیوار های باربر آجری ، الوارهای چوبی و سقف شیبدار که با شیروانی پوشش یافته است . سر ستون ها به صورت کورنتی و ایوان های کاخ با نرده های سنگی به شکل صراحی تزیین یافته  و قوس ها و تزیینات آن فرنگی است . پلان ساختمان برون گرا و متقارن است . پلکان ورودی از سمت شمال بر روی محور وسط ساختمان قرار دارد و از نقش مایه های هنر ایرانی تهی است .

51. ساخت نخستین تندیس از ناصرالدین شاه سوار بر اسب توسط میرزا علی اکبر معمار (1304 ه.ق )

52. دیگر آثار شاخص دوره ی سلطنت ناصرالدین شاه (1313- 1264 ه.ق ) به سبک های سنتی ، تلفیقی و نئو کلاسیک.

-  قصر دوشان تپه                                                    - مریض خانه دولتی  

- قصر فیروزه                                                                         - قصر عشرت آباد

- عمارت نظامیه                                                                     - عمارت گلستان و تالار آیینه

- مسجد – مدرسه شیخ عبدالحسین                                     - عمارت معیر الممالک                               

-  کاخ سلطنت آباد                                                                - کاخ سپهسالار

- باغ فردوس                                                                         - قصر شهرستانک

- خانه نظام الملک                                                                  - عمارت مسعودیه

- بانک شاهی                                                                            - کاخ  صاحبقرانیه

- مسجد – مدرسه معیر الممالک                                               - عمارت حرم خانه

- دروازه های تهران                                                                    - مدرسه نظام

- سفارت انگلیس                                                                        - قصر یاقوت

- عمارت اندرونی                                                            - سردر شمس العماره                

- قصر امیریه                                                                             - عمارت خوابگاه

- عمارت کامرانیه                                                            - عمارت تلگرافخانه

- عمارت پارک اتابک                                                      - ایستگاه راه آهن

- بنای امین الدوله                                                           - کاخ ابیض (سفید )

- تالار موزه (سلام)

 53. ویژگی های معماری مسکونی    

بر خلاف معماری حکومتی درمعماری مسکونی نه تنها نشانی از آمیزه گرایی نیست ، بلکه هنر خانه سازی در پیوند دلنشین با طبیعت ( حیا ط)تلاش می کند نیاز های سه گانه فیزیکی ، روحی – روانی و ذهنی انسان را مد نظر قرار دهد و با آفرینش های هنری طرحی نو براندازد . مفهوم فضا در مکتب تهران با خلاقیت ، تنوع ، گشایش ، شفافیت و سبکی بیشتر نسبت به دوره های پیشین مطرح می گردد .

اجزاءاین معماری عبارتند از :

-         اتاق اصلی ( شاه نشین یا ارسی ) ، این اتاق بر اساس محور اصلی شمالی – جنوبی ( رو به قبله و      آفتاب رو ) قرار دارد و چون معمولا" بر  فراز زیر زمین است ،دارای ارتفاع بلندتری نسبت به سایر  جبهه هاست . ورودی آن از طریق دو پلکان در دو سوی این نمای اصلی مرتفع صورت می پذیرد و هرگز در میانه نما ساخته نشده است . پیدایش نمای سه بخشی به صورتی که دو اتاق متقارن شاه نشین را در بر می گیرند نیز از ویژگی های آن به شمار می آید .

- ایجاد ردیف تاقچه هایی در پایین و بالای دیوار اتاق ها برای تنوع فضایی ، قرار دادن اشیاء سبب کاستن از ضخامت دیوار ها می گردد و نقش کمد را بر عهده دارد .

- پیدایش ایوان مشرف به حیاط در مقابل شاه نشین ، سقف ایوان بر روی چند ستون گچ بری شده بر افراشته می شود

- سلسله مراتب نما های چهار گانه پیرامون حیاط مرکزی :

نمای جنوبی ( آفتاب رو ) یا نمای اصلی از اهمیت درجه یک برخوردار بوده ، بر مبنای محور طولی خانه قرار دارد و رو به قبله است .

نمای شمالی ( آفتاب کور ) از اهمیت درجه دو برخوردار بوده ، بر اساس محور طولی خانه قرار دارد و پشت به قبله است .

نمای شرقی و غربی ( نشان و پناه ) از اهمیت درجه سوم برخوردار بوده ، دربرگیرنده فضاهای ساده و معمولی خانه است و برمبنای محور عرضی خانه قرار دارد .

-         ورودی ، فضای پیوند دهنده ی درون و برون خانه بوده ، شامل هشتی ، سکو ، سردر ، و دالان بلند      می باشد .

-         بهره گیری از پشت بام ضلع های شرقی و غربی برای استفاده بهار نشین به علت ارتفاع کمتر

-         اختصاص فضا های کم اهمیت تر که در جبهه های اصلی مشرف به حیاط نبوده ( پناه ونشان ) و در نتیجه نور کمتری دارند به کاربری هایی مانند آشپز خانه ، انبار ، سرویس و راه پله

-         حیاط ، نقش سازماندهی فضای خانه و تامین نور طبیعی فضا های سرپوشیده ، پیوندبا طبیعت ( فضای سبز و باغچه ) ، حوض آب ( پاکیزگی ، طهارت و گذر روزگار ) ، ایجاد چشم انداز مناسب و پخشایش کاربری ها را بر عهده دارد در فرهنگ ایرانی حیاط از نظر احساس فضایی همانند اتاقی سرگشاده عمل می نماید .

-         ایوان ، نقش فضای رابط اتاق و حیاط ، تنظیم نور آفتاب ، پیشگیری از ورود گرد و غبار را بر عهده دارد و در فصل های مناسب این فضا به عنوان بهار خواب مورد استفاده قرار می گیرد .

-         تزیینات ، قوس های نیم دایره ، کاشی های برجسته ( سه بعدی ) ، استفادهاز نقوش انسانی ،       شخصیت ها و پهلوانان  به جای نقش مایه های گیاهی و خطوط اسلیمی مکتب اصفهان رایج شد افزون بر این ، میزان تزیینات هر خانه ملاک توانمندی اقتصادی مالک را نشان می دهد .

-         خانه های فراوانی که در این دوره در جای جای ایران ساخته شدند گویای نفوذ مکتب تهران به دیگر مناطق کشور است : خانه امین التجار ( اعلم ) در اصفهان ، خانه بروجردی ها ، طباطبایی ها ،          عامری ها ....در کاشان گویای این واقعیت است که معماری مسکونی در این دوره به اوج اعتلای خود دست یافته فضای مسکونی خانه را به مفهوم عرفانی پردیس نزدیک تر نموده و خانه به                          « بهشت زمینی »   تبدیل گشته .

54. نفوذ مکتب

مجموعه ی ابراهیم خان کرمان ( شامل میدان ، بازار  ،حمام ، آب انبار و مدرسه )

مجموعه ی میدان خان یزد

مجموعه ی شهری کاشان ( شامل بازار ، مسجد ، خانه ........)

با این وجود مکتب تهران ، گویش التقاطی خود را بر تداوم و نو شدن مفاهیم کهن می یابد . فضا های شهری ایجاد شده در این سبک با قدرت و بیانی بی همتا و موزون به گفتگو با فضا های کهن شهری نشسته اند و در این ارتباط نه گسستگی که پیوستگی را نشانگر هستند . مکتب تهران دوره ی قاجار هنوز حرفی برای گفتن دارد ، هنوز زمینه ای را برای اندیشیدن به آینده معماری معاصر ایران فراهم می آورد و جای خویش را در تداوم تاریخی و دگرگونی شهر کهن به شهر نوین مشخص می کند . سبک تهران ، سبکی است که در آن نقش مایه های هنر شرق و غرب به گونه ای تلفیق شده اند که به سختی می توان مرز اتمام یکی و آغاز دیگری را باز شناخت .

در این آمیزش وحدت گرا هنوز برتری با هنر شرق است . سبک تهران ، شیوه ای است که جامه ی کهن شهر را از نو می آراید و در دل نو وارگی ، نو پردازی ویژه ی خود را مطرح می سازد .