توسعه مطلوب و منطبق با محیط زیست در صنایع کوچک و متوسط از راه تکنولوژی تولید تمیزتر  ‍‍(Cleaner Production)

محمدعلی شفیع زاده

سازمان بهره وری انرژی ایران

خلاصه

در  این مقاله سعی بر این است که مسائل زیست محیطی و تأثیر صنایع در تغییرات اکولوژیکی مورد بررسی قرار گیرد. البته محدود کردن رشد آلودگی بحث گسترده تری را می‎طلبد.

منظور از توسعه صنعتی مطلوب و منطبق با محیط زیست، یافتن راه‎حل مشخصی برای ورود به این حیطه است و اجرایی ساختن توصیه ها منوط به بکارگیری تکنولوژی نوینی است که به تکنولوژی تولید تمیزتر معروف گشته است. که در اینجا  موضوع اصلی بحث خواهد بود و ابزارها و روشهایی برای تعیین فرصتهای بکارگیری این تکنولوژی معرفی خواهد گردید .

عمده این ابزارها عبارتند از: ممیزی کاهش زباله و ضایعات، ممیزی اثرات تخریبی  صنعت بر محیط زیست، تجزیه و تحلیل طول عمر مفید محصول تولیدی و تجزیه و تحلیل تأثیرات اکولوژیکی.

واژه‏های کلیدی: تکنولوژی تولید تمیزتر، آلودگی محیط زیست، کاهش زباله، ممیزی اثرات زیست محیطی، صنایع کوچک و متوسط

1ـ نگاه اقتصادی 

  در کشورهای در حال توسعه،  صنایع سالانه حدوداً 6/3 درصد رشد دارند که بالطبع موجب رشد آلودگی در حدود 8/1 درصد خواهد بود. عموماً رشد صنعتی منطبق با رشد جمعیت نبوده و در کشورهایی که ضریب رشد جمعیت بیش از رشد صنعتی باشد ، موجب بروز مشکلاتی نیز خواهد شد. اما به هر حال در کشورهای در حال توسعه نیز کمتر  از 15 درصد از کل درآمد ناخالص ملی به بخش صنعت اختصاص دارد و این بدین معنی است که بسیاری از فرصتهای صنعتی هنوز به وقوع نپیوسته و این کشورها همچنان در راه  رشد صنعتی و در نتیجه افزایش آلودگی خواهند بود .

2ـ اثرات زیست محیطی

تاثیر صنایع بر روی محیط زیست را می‎توان از دیدگاهی به دو دسته منطقه‎ای، ملی و جهانی تقسیم بندی نمود و موارد ذیل را بر شمرد :

·   تغییر آب و هوای دنیا

·    ریزش بارانهای اسیدی

·    آلودگی جو زمین (اتمسفر)

·    آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی 

·    نابودی زمینهای حاصلخیز

·    پراکندگی زباله ها و ضایعات خطرناک و شیمیایی سمی

که همه این موارد برخاسته از فعالیتهای صنعتی بوده وبطور مستقیم یا غیر مستقیم با مصرف انرژی ارتباط دارند.

1ـ2ـ آلودگی جو زمین 

آلودگی هوا بر اثر وجود گازهای ناشی از احتراق یا ذرات معلق در جو بوجود می‌آید که برای زندگی انسانها، حیوانات و گیاهان مضر بوده و یا به شرایط زندگی آنها صدمه وارد می‎کند. میزان تأخیر این آلودگی بستگی به ترکیبات شیمیایی، تمرکز و مدت حضور آنها دارد.

احتراق سوختهای فسیلی برای تولید انرژی و یا حمل و نقل مهمترین منبع این آلودگی است و رشد شهرنشینی نیز تأثیر به سزایی در آلودگی هوا دارد.

در مورد آلودگیهای داخل ساختمانها، عدم تهویه مناسب خصوصاً در محیط آشپزخانه‎ها که در آنجا از اجاقهای با راندمان پایین و یا احتمالاً سوختهای بیوماس و زغال چوب استفاده می‌شود،  مهمترین منشاء آلودگی است.

این آلودگیها شامل NO_x  ،SO _x   ، ذرات جامد  معلق ، هیدروکربنها (HC) ، منواکسید کربن و سرب می‎باشند که البته سایر ترکیبات نیز بخشی از آن را تشکیل می‎دهد.

2ـ2ـ آلودگی آبها

بسیاری از زباله‎های ارگانیکی که از صنایع کشاورزی و غذایی حاصل می‎شود و بعضاً‌ مدفوعات انسانی و حیوانی، اگر به محیط طبیعت تخلیه گردد، موجب آلودگی می شود. به هر حال در حالت تمرکز زیاد،  این زباله ها محیط زیست را تخریب خواهند نمود. مخصوصاً وقتی که تجزیه شدن آنها، اکسیژن مورد نیاز سایر موجودات را نیز مصرف کند.

سایر مواد مانند فلزات و بعضی از مواد شیمیایی تحت شرایط طبیعی تجزیه نمی‎شوند و در محل تخلیه انباشته می‎گردند و به تدریج جذب گیاهان و حیوانات شده و از این راه وارد زندگی انسانها می‎شوند و خطرات جدی برای زندگی و سلامتی خواهند داشت .

آلودگی‎ها از طریق هوا و یا رودخانه ها به محیط اقیانوس می‎رسند و بسیاری از فلزات و بعضی از ترکیبات شیمیایی مانند DDT  نیز از طریق هوا به دریا می‎رسند.

آبهای سالم و تازه عموماً به دلیل تخلیه مستقیم زباله و ضایعات تصفیه شده از شهرها و صنایع‌‌‌‌‌‌‌‌، آلوده می‎گردد و بطور غیر مستقیم نیز از طریق آبهای کشاورزی و زباله‎های سمی منتشره در زمین آلوده می‎شوند.

آبهای آلوده نه تنها اجزاء ارگانیکی آلودگیها را از زباله‎های تصفیه نشده منتشر می‎کنند بلکه موجب ایجاد مشکلاتی در ارتباط با سلامتی انسانها نیز می‎شوند مثلاً وبا  که از طریق آب آلوده  منتشر می‎شود.

3ـ2ـ از بین بردن زمین

            این اثر زیست محیطی به معنی کاهش قدرت و توان خاک کشاورزی است که بر اثر روشهای کشت نامناسب ایجاد می‎شود و نه تنها کاهش حاصلخیزی را به دنبال دارد بلکه موجب افزایش نمک در خاک می‎شود و فرسایش خاک را به دنبال دارد.

            نابودی خاک همچنین بر اثر تخلیه مواد سمی نیز ایجاد می شود.

4ـ2ـ زباله‎های خطرناک و شیمیایی سمی

            مواد شیمیایی از اجزاء مهم صنعت مدرن هستند و تولیدات شیمیایی یکی از مهمترین محصولات صنایع می‎باشند که با افزایش سهم تولیدات شیمیایی خصوصاً تولیدات مصنوعی، ضایعات این کارخانجات نیز به زندگی انسانی و اکوسیستم صدماتی را وارد می‎کند.

صنعت مهمترین منبع انتشار این زباله‎ها چه به صورت ضایعات و چه به صورت بروز اتفاق است البته بسیاری از مناطق مسکونی، بیمارستانها، تعمیرگاهها و مزارع نیز در این آلودگی سهیم هستند.  به طور کلی سالانه قریب 400 میلیون تن مواد سمی شیمیایی تولید می‎شود که سهم آمریکا 80 درصد از آن است. یک روش دفع این زباله‎ها دفن در خاک است که در بسیاری از حالات کاملاً مؤثر نیست .

3ـ صنعت و آلودگیهای محیط زیست

            صنایع از بوجود آورندگان اصلی مشکلات زیست محیطی هستند که در فوق مورد اشاره قرار گرفت و ارتباط مستقیمی بین انرژی مصرفی در صنعت و مسائل زیست محیطی وجود دارد یعنی مصرف غیر بهینه سوختهای فسیلی و مصرف مواد اولیه نامناسب، سبب می‎شود تا ضایعات و تلفات انرژی به ازای مقدار مشخصی از تولید افزایش یابد. از بین بردن زباله‎ها و ضایعات نیز موجب مصرف انرژی می‎گردد.

کشورهای صنعتی از زمان شوک اول و دوم نفتی در سالهای 1973 و 1978 تلاش گسترده‎ای را برای مصرف بهینه انرژی در صنعت و رهانیدن صنعت از وابستگی به مصرف زیاد انرژی نموده‎اند که در این امر نیز کاملاً موفق شدند ولی در کشورهای در حال توسعه و در حال صنعتی شدن (‌‌همچون کشور ما) هنوز این موفقیت حاصل نشده است .

صنایعی که بیشترین رشد را در این کشورها دارند، کارخانه‎های تولیدی، معادن، بخش خدمات و ساخت و ساز هستند که در این میان کارخانجات تولید کننده تجهیزات، بیشترین آلودگی را به دنبال دارند و مصرف انرژی آنها نیز زیاد است و به عبارت دیگر شدت مصرف انرژی به تولید در این  صنایع زیاد است. همچون :

-       فولاد و آهن

-       فلزات غیر آهنی

-       کانیهای غیر فلزی

-       صنایع شیمیایی

-       چوب و کاغذ

همانگونه که ذکر گردید، کشورهای درحال توسعه به سمت صنعتی شدن پیش
می‎روند و این بدین معنی است که پیامدهای زیست محیطی نیز افزایش خواهد یافت، بنابراین باید راه حلی برای کنترل رشد آلودگی پیدا نمود به طوری که توسعه  صنعتی محقق شده و محیط زیست نیز حفظ گردد. یکی از این روشها  و راه حلها توسط سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد  (UNIDO)  مطرح گردیده که به توسعه صنعتی مطلوب و منطبق با محیط زیست معروف است.

4ـ  توسعه صنعتی مطلوب و منطبق با محیط زیست

            منظور از عنوان فوق الذکر عبارتست از :

            توسعه صنعتی که منافع  اقتصادی و اجتماعی را برای نسل حاضر تأمین می‎نماید بدون آنکه توانایی نسل آینده را برای دسترسی به نیازهای خود محدود کند و همچنین منابع اصلی طبیعی را دچار نقصان و نابودی نکند.

            برای رسیدن به این اهداف در صنعتی شدن باید  سه پارامتر مهم زیر را مدنظر قرار داد.

·        طبیعت باید حفاظت گردد

·        از منابع اولیه به نحو بهینه استفاده گردد

·        تعادل مورد ترویج قرار گیرد

معیارهای حفظ طبیعت اغلب به صورت استانداردهای اجباری و قانونی بکار برده می‎شود.

در این معیارها هدف اصلی تغییر تکنولوژیکی و تغییر کاربرد مواد اولیه و روش تولید است، به طوری که آلودگی کلی (چه در سطح منطقه و چه در سطح جهانی ) کاهش یابد. به عنوان مثال در مورد انرژی بخشی از این استانداردها بر بکارگیری منابع تجدیدپذیر به جای منابع انرژی فسیلی تأکید دارند.

استفاده بهینه از منابع اولیه به معنی به حداقل رساندن ورودیهای صنعت است که به عنوان مثال می‎توان به انرژی به ازای هر واحد محصول تولیدی (شدت انرژی) اشاره نمود.

آخرین پارامتر، تعادل، را باید در یک چرخه مداوم مد نظر قراردادکه به تصمیم‌گیریهای سیاسی نیز مربوط می‎شود. در سطح ملی تعادل به این معنی است که معمولاً صنایع کوچک نقش کمتری در آلودگی محیط زیست دارند و صنایع بزرگ باید کنترل بیشتری را در این باره اعمال نمایند. و در سطح جهانی تعادل به این معنی است که کشورهای صنعتی باید به کشورهای در حال صنعتی شدن کمک کنند تا به تکنولوژیهای منطبق با محیط زیست دست یابند و این کشورها نیز قادر باشند تا به همان منافع اقتصادی و اجتماعی بدون ایجاد آسیب بیشتر به محیط زیست برسند.

این پارامتر را می‎توان برای نسل آینده نیز معنی کرد یعنی آنها هم در منابع طبیعی موجود سهیم بوده و نسل حاضر موظف به حفظ این منابع برای آنان هستند.

سؤالی که در اینجا  مطرح می‎گردد این است که چطور می‎توان به اهداف فوق رسید؟ و چگونه می توان روش  اجرایی را برای حصول پارامترهای مذکور انتخاب نمود؟

پاسخ این سؤالات در تکنولوژی تولید تمیزتر نهفته است که هسته مرکزی توسعه صنعتی مطلوب محسوب می‎گردد.

5ـ تولید تمیزتر در صنایع (Cleaner Production)

            تولید تمیزتر را می‌توان به عنوان ”تدوین یک استراتژی جامع از مجموعه سیاستهای زیست محیطی تعریف نمود که بر اثر اجرای آن، تأثیرات منفی فرآیندها و محصولات صنعتی بر روی انسانها و محیط زیست به حداقل می‌رسد“ .

برای جلوگیری از آلودگی محیط زیست طی سالیان گذشته روشهای مختلفی بکار گرفته شده است که همواره به سمت بهبود پیش رفته است .

-       در ابتدا سعی می‎شد تا با رقیق سازی (Dilution) آلودگیهای ناشی از فرآیندهای صنعتی، تأثیرات منفی آن را بر روی محیط اطراف کاهش دهند.

این روش زمانی مورد استفاده قرار می‎گیرد که میزان زائدات (تلفات) در مقایسه با حجم محیط اطراف کوچک و کم باشد .

-       با پیشرفت تکنولوژی ، فعالیتها به سمت درمان (Treatment) پیامدهای ناشی از آلودگی متمرکز گردید.

در این روش تنها آلودگی از جریان زائدات جدا گردیده و سپس زائدات به محیط منتقل می‎گردد. این روش، راه‎حل مناسبی برای دراز مدت نیست، زیرا ظرفیت محیط زیست برای جذب زائدات بسیار محدود است. همچنین هزینه‎های زیاد این روش مانعی بر سر راه اجرای کامل آنها به شمار می‌رود.

-       نهایتاً در سالهای اخیر با بکارگیری استراتژی ”تولید تمیزتر“ در صنایع آلوده‎کننده، سعی می‌شود تا از ایجاد آلودگی احتراز گردد. (Avoidance)

با وجود اینکه صنایع، هزینه‎های ناشی از رفع و دفع آلودگی را به صورت هزینه‎های اضافی و ناخواسته ثبت می‌کنند، ولی در اغلب کشورهای توسعه یافته، قوانینی در زمینه اجتناب از تولید زائدات بیشتر وجود دارد که صنایع مشمول این قانونها ، موظف به رعایت آن هستند.

در ” تولید تمیزتر“ از شکل گرفتن آلودگیهای مضر به حال انسانها، حیوانات و بطور کلی محیط زیست جلوگیری می‌گردد .

            در فرآیندهای تولید با صرفه‎جویی در مواد خام و انرژی، حذف فرآیندهای شامل مواد سمی، کاهش کمیت و نشت مواد سمی و زائدات می‌توان تولید تمیزتری را ارائه داد .

            در فرآیندهای صنعتی، توسط طراحی مناسب خط تولید می‌توان اثرات زیست محیطی سیکل تولید، از مرحله آماده سازی مواد خام برای تولید تا مرحله بسته بندی محصول برای ارائه به بازار ، را به حداقل رسانید .

            تأثیرات مثبت اجرای تکنولوژی ”تولید تمیزتر“ ‌منحصر به محیط زیست نمی‌گردد بلکه مزایایی را مستقیماً عاید صنایع می‎نماید که به عنوان مثال می‌توان به موارد زیر اشاره نمود :

ـ صرفه‎جویی در هزینه های تولید از طریق کاهش تلفات انرژی و مواد خام

ـ افزایش راندمان واحد تولیدی

ـ انسجام بهتر خط تولید و بالا رفتن کیفیت محصول

ـ بازیافت مواد زائد

اغلب فعالیتهای مرتبط با ”تولید تمیزتر“ را می‌توان با هزینه کم به انجام رسانید و در بسیاری از موارد به تکنولوژی و تجهیزات جدید نیز نیاز نمی‌باشد .

            تکنیکهای ”تولید تمیزتر“ به پنج دسته قابل تقسیم است :

            قبل از تولید

            1 – جایگزینی مواد اولیه   (Input subsituation)

            حین تولید

            2 – اقدامات بدون هزینه   (Good housekeeping)

            3 – تغییر تکنولوژی        (Technology Modification)

            بعد از خط تولید

            4 – تغییر در محصول نهایی   (Product Modification)

            5 – بازیافت مواد در محل     ( On site recovery)

            صنایعی که بیشترین پتانسیل را برای اجرای سیاستهای ”تولید تمیزتر“ دارند به ترتیب عبارتند از : صنایع غذایی، دارویی، خودروسازی، تولید محصولات فلزی و شیمیایی.

            بطور تقریبی فعالیتها شامل 28 درصد اقدامات بدون هزینه، 22 درصد جایگزینی مواد، 39 درصد تغییر تکنولوژی، 10 درصد بازیافت مواد و یک درصد طراحی مجدد خط تولید می‌گردد.

            زمان برگشت سرمایه برای کلیه فعالیتهای مذکور بسیار کوتاه می‌باشد و بر اساس تجربیات موجود حداکثر به سه سال می‌رسد و از طرق زیر سرمایه گذاری انجام شده بازگشت خواهد نمود :

-  کاهش مواد خام

-  کاهش هزینه های کارگران

-  کم شدن مصرف انرژی

-  کم شدن هزینه های تعمیر و نگهداری

-  کاهش هزینه های مدیریت اضافی

-  بهبود ایمنی کارگران

-  کم شدن محصولات نهایی بازگشتی

6- انرژی و تولید تمیزتر 

انرژی در بخش صنعت کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسعه یافته صنعتی به مراتب غیر بهینه‎تر مصرف می‎شود. انرژی مصرفی به ازای هر میلیون دلار تولید ناخالص در کشورهای در حال توسعه، بطور متوسط 440 تن معادل نفت‎خام است. در حالی که در کشورهای توسعه یافته این رقم 290 تن معادل نفت خام می‎باشد. بنابراین پتانسیل عظیمی برای صرفه‎جویی انرژی در این کشورها وجود دارد که مسلماً ‌مزایای عمده‎ای برای محیط زیست نیز به دنبال خواهد داشت.

انرژی عنصر ورودی فرآیندهای صنعتی است و بنابراین کاربرد استراتژی تولید تمیزتر، کاهش در مصرف انرژی را هم دربر خواهد گرفت. ذیلاً بعضی از روشهای کلی صرفه‌جویی انرژی در صنایع عنوان می‎گردد.

·        کنترل سرعت فن ها ، پمپها و مخلوط کن ها

·        بازیافت حرارت خروجی اضافی

·        کنترل درجه حرارت ، دبی و  بار

·        تولید همزمان بخار و توان الکتریکی

صرفه‎جویی انرژی، کاهش آلودگی را به دنبال دارد و از طرف دیگر کاهش آلودگی سبب کاهش مصرف انرژی می‎شود. به عنوان مثال استفاده مجدد از فلزات و بازیافت مواد اولیه در فرآیندهای صنعتی، انرژی کمتری را برای مراحل بعدی تولید نیاز خواهد داشت ( نسبت به مواد نو)

7- ابزارهای تجزیه و تحلیل برای مشخص کردن فرصتهای بکارگیری تکنولوژی تولید تمیزتر 

            چهار ابزار اصلی و پایه‎ای وجود دارد که می‎تواند فرصتهای موجود در صنایع را برای صرفه‌جویی انرژی و کاهش آلودگی زیست محیطی مشخص نماید این چهار ابزار عبارتند از :

·        ممیزی کاهش ضایعات

·        ممیزی اثرات تخریبی صنعت بر محیط زیست :

          با این ممیزی اثرات تخریبی و ناهمگون با مقررات موجود زیست محیطی مشخص می‌گردد و زمینه را برای استانداردهای آتی  فراهم می‌آورد.

·        تعیین طول عمر مفید محصول تولیدی :

          با این ابزار اثرات زیست محیطی تولیدی از مواد اولیه مستخرجه تا ضایعات نهایی تعیین گردیده و راهکارهای اقتصادی برای به حداقل رساندن ضایعات مشخص می‌شود.

·        تعیین اثرات زیست محیطی :

          اثرات اجرایی پروژه‎های صنعتی را بر روی محیط زیست تعیین می‎نماید و فرصتهای مناسب برای پیشگیری از بروز این اثرات را پیشنهاد می‎نماید.

1ـ7ـ مواقع و منافع استفاده از این ابزارها 

·        ممیزی کاهش ضایعات :

     وقتی که کارخانه قصد کاهش در استفاده از مواد اولیه و انرژی‌ ورودی و همچنین ضایعات تولید را دارد و منفعت این کار در صرفه جویی مالی ناشی از آن است .

·        ممیزی اثرات تخریبی صنعت بر محیط زیست

     وقتی که کارخانه مجبور است تا اقدامات زیست محیطی را بر اساس قوانین و استانداردهای جاری تعیین کند. این کار سطح آگاهی عمومی کارکنان را در این زمینه در تمام سطوح افزایش می‎دهد.

·        تعیین طول عمر مفید محصول تولیدی :

     وقتی که کارخانه جدیدی ساخته می‎شود یا جایی که تکنولوژیها و محصولات جدیدی جایگزین تکنولوژی و محصول قبل می‌گردد وموجب تعیین روشهای مؤثر اقتصادی می‌شود که اغلب سبب کاهش آلودگی و جلوگیری از آن خواهد شد.

·        تعیین اثرات زیست محیطی :

            وقتی که یک کارخانه جدید بوجود می‎آید یا تغییر اساسی در کارخانه موجود اتفاق می‌افتد و با انجام آن به جای هزینه‎های بالای کنترل آلودگی، روشهای کم هزینه‎ای برای پیشگیری از آن ارائه می‎شود .

8ـ  محدودیتها و مشکلات بکارگیری تکنولوژی تولید تمیزتر 

·        کمبود و ضعف منابع مالی، آگاهی عمومی ،  آموزش  و تخصص

·        کمبود و ضعف آگاهی در مورد این تکنولوژی

·        کمبود و ضعف سیاستهای دولتی مؤثر برای تشویق صنایع در بکارگیری این تکنولوژی که از ضعف و کمبود قانونی استانداردها ناشی می‎شود.

·         ترس از بالا رفتن هزینه‎ها و حذف شدن از بازار رقابتی به دلیل کاربرد نادرست تکنولوژی

9ـ اقدامات اجرایی  برای رفع محدودیتها 

برای رفع محدودیتهایی که در بخش قبل ذکر گردید، لازم است تا اقداماتی را در هر بخش پیش‎بینی نمود این اقدامات را می‎توان برای سه بخش صنعت، دولت و سازمانهای  بین‎المللی بر شمرد.

صنعت : 

·        اندازه گیریهای لازم به منظور اجتناب از آلودگی

·        تشویق و آگاهسازی در مورد محیط زیست و انرژی در تمام سطوح  کارکنان

·        تدوین و اجرای روش مناسبی در خط تولید در راستای اهداف مذکور

·        توسعه بکارگیری تکنولوژیهای منطبق با محیط زیست

دولت :

·        بازنگری درسیاستها و قوانین محیط زیست و انرژی

·        استفاده از روش مؤثری برای کنترل قوانین

·        تشویق بکارگیری این تکنولوژی از طریق تحقیق و آ موزش

سازمانهای بین‎ا‎لمللی :

·        فعال کردن منابع مالی برای حمایت از پروژه های مذکور

·        تشویق انتقال تکنولوژی تولید تمیزتر

·        تشویق به تجارت و بازاریابی و فرآیندهای منطبق با محیط زیست

10ـ  نتیجه‎گیری:

محدود کردن رشد آلودگی، افزایش محصولات صنعتی و حفاظت از محیط زیست نیازمند تدوین یک  استراتژی جدید برای توسعه مطلوب صنعت است .

تکنولوژی تولید تمیزتر، هسته مرکزی این استراتژی بوده و به صنایع و کارخانجات
( موجود و آینده ) این امکان را می‌دهد که آلودگیها و ضایعات مخرب محیط زیست خود را کاهش داده و همزمان هزینه های تولید را نیز کم کنند که موجب کاهش قیمت محصول تولیدی و فعال تر شدن آنها در بازار رقابت صنعتی خواهد شد .

همچنین تدوین این استراتژی به عنوان یک نیاز فوری و دارای اهمیت فوق‎العاده برای کشورهای در حال توسعه مطرح است تا از این راه بهترین استفاده از منابع اولیه به عمل آمده، حداقل ‌آلودگی ایجاد شده و منابع و محیط زیست برای نسل آینده محفوظ بماند .    

مراجع

1- The need for Ecologically sustainable industrial development

Joy Clancy| University of Twente | Netherlands

2- Case studies | National cleaner production centers

UNIDO| UNEP

3- Industry | Energy and The environment

 Joy Clancy| Technology and development group | University of Twente | Netherlands

4- Green Energy ; Biomass fuels and the environment

UNEP| ISBN92-807-1308-6 | 1991

5- Training course materials ; Ecologically sustainable industrial development

UNIDO | 1994