تظاهرات رادیوگرافیک سل ریوی اسمیر مثبت در بیماران  بستری در

 بیمارستان سینای کرمانشاه (80-1371)

دکترحسین حاتمی* ؛دکترپژمان حدادی**

چکیده

سابقه و هدف: این بررسی با هدف تخمین ارزش کلیشه رادیوگرافی قفسه صدری در تشخیص بیماری سل ریوی انجام شده است.  همچنین با مشخص‌نمودن یافته‌های پرتونگاری شایع در این بیماری، بتوان با مشاهده چنین  تظاهراتی در بیماران مشکوک، ظن بالینی قوی به TB در ذهن پرورانده شود.

مواد و روش‌ها:این مطالعه توصیفی ـ مقطعی در روی 1840 بیمار مسلول بستری‌شده در بیمارستان سینای کرمانشاه در طول سالیان 80-1371 انجام گرفت که از میان آن‌ها 500 مورد سل ریوی اثبات‌شده با اسمیر خلط مثبت از لحاظ AFB به‌عنوان جمعیت هدف انتخاب شدند وتغییرات رادیوگرافی سینه در آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت. نتایج به‌دست آمده با آزمون‌های آماری کای‌دو و آزمون دقیق فیشر مورد ارزیابی نهایی قرارگرفتند.

یافته‌ها: سن جمعیت مورد مطالعه 92/40 سال و نسبت زن به مرد 10/1 بود. 4/52 درصد مرد بودند. شایع‌ترین الگوهای گرفتاری ریتین به‌ترتیب، کدورت پارانشیمال (57%)، تغییرات حفره‌ای یا کاویتاسیون (8/51%) و تراکم پارانشیمال (6/30%) بود و در عده  زیادی از بیماران، این تغییرات در بیش از یک منطقه از ریه مشاهده گردید (2/87%).  بیشترین  محل  درگیری، نواحی فوقانی  ریتین(ناحیه فوقانی راست 6/66درصد و ناحیه فوقانی چپ 6/63درصد)  بود. 8/3 درصد جمعیت مورد مطالعه، آلوده بهHIV بودند که تفاوت معناداری در تظاهرات رادیوگرافیک مابین افراد HIV مثبت و جمعیت غیرآلوده مشاهده‌نشد. 6 درصد ‌جمعیت مورد مطالعه، به دیابت قندی مبتلا بودند که شایع‌ترین محل درگیری ریوی آن‌ها، نواحی فوقانی (ناحیه فوقانی چپ 3/73درصد وناحیه فوقانی راست 3/63درصد)  بود و بیشترین الگوی گرفتاری ریوی، کاویتاسیون (80%) بود.

بحث: یافته‌های مطالعه حاضر با سایر مطالعات انجام گرفته مشابه است، ولی در مورد جمعیت افرادHIV مثبت و دیابتیک، تفاوت‌های بارزی با سایر مطالعات به چشم خورد که این ناهمخوانی ممکن است  ناشی از جمعیت کم افراد HIVمثبت (19نفر) و دیابتی (30نفر) در این مطالعه باشد. علاوه براین عمده افرادHIV مثبت تحت بررسی، هنوز به مرحله انتهایی و دیررس ایدز نرسیده بودند. همچنین باید توجه داشت که این مطالعه محدود به موارد سل ریوی اسمیر مثبت بوده، زیرا بخشی از افراد HIV مثبت ممکن است سل ریوی اسمیر منفی داشته باشند.

نتایج نشان داد که هرچه از زمان شروع علایم تا تشخیص سل ریوی، مدت بیشتری سپری گردیده باشد یافته های پرتونگاری سازگارتری با سل ریوی کلاسیک به چشم می‌خورد.

کلید واژه‌ها: سل ریوی، تظاهرات رادیوگرافیک، کرمانشاه                                « دریافت:24/1/1384      پذیرش: زمستان 1384»

**دستیاربیماری‌های عفونی وگرمسیری، دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، ایران

** عهده‌دارمکاتبات: کرمانشاه، بیمارستان سینا، گروه بیماری‌های عفونی، تلفن: 6-7234004-0831 E-mail:dr.hadadi@gmail.com 

مقدمه

سل یک بیماری باکتریال مزمن است که بر اثر مجموعه مایکوباکتریوم‌های سلی و در بیشتر موارد توسط مایکوباکتریوم توبرکولوزیس ایجاد می‌شود(1). امروزه نیز به‌رغم کشف عامل بیماری و داروهای مؤثر، این بیماری همچنان یکی از معضلات جدی بهداشتی در سطح جهان تلقی می‌گردد، به‌طوری‌که 3/1 کل مردم دنیا در حال حاضر به باسیل سل آلوده هستند(2و3). کنترل اپیدمی سل در طول دهه اخیر به علت افزایش موارد HIV/TB و همچنین TB-MDR (Multidrug-Resistant-Tuberculosis) با مشکل روبروشده است (3). به‌طور کلی هر 4 ثانیه 1 نفر در سطح جهان به سل مبتلا می‌شود و هر 10 ثانیه 1 نفر بر اثر ابتلا به این بیماری تلف می‌گردد و بدین ترتیب در طول یک دهه نزدیک به 300 میلیون نفر دچار عفونت سلی می‌شوند(4).

با توجه به شیوع بالای این بیماری در جوامع آسیایی و در کشورهای جهان سوم و نیز با عنایت به شیوع نسبتاً بالای آن در استان کرمانشاه و همچنین شیوع روزافزون موارد HIV مثبت در این استان و تأثیر تشخیص به‌موقع و درمان زودرس بیماری در قطع زنجیره انتقال و ضرورت شناخت صحیح و به‌موقع این بیماری قبل از آنکه عوارض پایداری به‌بارآورد و یا منجر به مرگ بیماران گردد و نیز توجه به تظاهرات غیرمعمول آن در زمینه AIDS/HIV ایجاب می‌کند که تظاهرات رادیوگرافیک سل در پرتونگاری قفسه صدری را بشناسیم و از توانایی و صحت رادیوگرافی قفسه سینه در تشخیص این بیماری مطلع گردیم؛ زیرا تهیه رادیوگرافی، یک روش آسان، ارزان و نسبتاً کم‌عارضه در تشخیص این بیماری است که می‌تواند در کنار به‌کارگیری آزمایش اسمیر و کشت خلط در مراحل اولیه مورد استفاده قرار گیرد تا درمان مؤثر در مورد این بیماری بالقوه کشنده، ولی علاج‌پذیر هرچه سریع‌تر آغاز و از انتشار آن جلوگیری گردد. از آنجا که ابتدا معیاری مطمئن برای تعیین و تشخیص بیماری سل لازم بود تا یافته‌های پرتونگاری در این جمعیت مورد مطالعه قرارگیرد، مثبت‌بودن اسمیر نمونه خلط به عنوان معیاری قابل اطمینان در نظر گرفته شد (به علت اینکه در ایران شیوع NTM¹  به‌مراتب کمتر از TB می‌باشد، یافته‌های بالینی سازگار با سل به اضافه اسمیر خلط مثبت از نظر AFB² را می توان به عنوان سل ریوی در نظر گرفت). بیماران مسلول اسمیر مثبت به عنوان جمعیت هدف درنظر گرفته شدند. لذا برای رسیدن به اهداف مورد اشاره، به بررسی تظاهرات رادیوگرافیک سل ریوی اسمیر مثبت در بیماران بستری در بیمارستان سینای کرمانشاه پرداخته شد.

مواد و روش‌ها

این مطالعه به روش توصیفی-مقطعی انجام شد. با بهره‌گیری از نمونه‌گیری به‌روش سرشماری، پرونده کلیه بیمارانی که با تشخیص سل از تاریخ 1/1/1371 لغایت 29/12/1380 در بیمارستان سینای کرمانشاه بستری شده بودند، از بایگانی استخراج گردید و از میان 1840 پرونده موجود 1663 پرونده که شامل موارد سل ریوی بود، انتخاب شدند.

افراد با سابقه قبلی سل یا سایر بیماری‌های ریوی برای عدم تداخل یافته‌های رادیوگرافی با بیماری سل فعال مشخص و از مطالعه حذف شدند که از این بین

530 مورد مبتلا به سل ریوی خلط مثبت بودند (داشتن علایم ریوی و اسمیر مثبت خلط به عنوان دو معیار اصلی برای ورود به مطالعه درنظر گرفته شدند و در نتیجه مواردی مانند سل حنجره که ممکن است ایجاد اسمیر مثبت با گرافی طبیعی نماید، وارد مطالعه نشدند). 30 مورد به‌علت عدم وجود گرافی و یا وجود کلیشه رادیوگرافی با کیفیت بسیار پایین از مطالعه خارج گردیدند و بدین‌وسیله تحت بررسی و بازنگری مجدد قرارداده شدند و در حضور متخصص بیماری‌های عفونی و متخصص رادیولوژی، مجدداً قرائت، تفسیر و گزارش گردیدند. با بررسی پرونده و کلیشه‌های رادیوگرافی، داده‌های مرتبط باسن، جنس، سیگاری‌بودن یا نبودن، دیابتی‌بودن یا نبودن، وضعیت آزمون HIV ، زمان شروع علایم تا تشخیص و تظاهرات رادیوگرافیک (مشتمل بر شکل ضایعه، ناحیه و نحوه درگیری ریوی) که درحقیقت هدف اصلی این مطالعه بود، استخراج گردیدند و محل درگیری ریه‌ها براساس جدول 1 به شش ناحیه استاندارد تقسیم‌بندی شدند که در قسمت‌های ذیل به‌تفصیل در مورد آن‌ها توضیح داده شده است. یادآور می‌شود که نتایج حاصله با استفاده از روش‌های آماری کای‌دو و آزمون دقیق فیشر مورد ارزیابی قرار گرفت.

یافته‌ها

262 نفر (4/52%) مرد و 238 نفر (6/47%) زن بودند و میانگین سنی آنان 92/40درصد سال بود.

 شایع‌ترین الگوهای گرفتاری ریتین به‌ترتیب کدورت پارانشیمال(57%)، تغییرات حفره‌ای یا کاویتاسیون (8/51%) و تراکم پارانشیمال(6/30%) بود و در عده زیادی از بیماران این تغییرات در بیش از یک منطقه از ریه مشاهده گردید. تغییرات رادیوگرافیک مشاهده‌شده و شایع‌ترین محل درگیری مربوط به هر نمای رادیوگرافیک در جدول 2 ارائه شده است.

بیشترین محل درگیری در منطقه‌های فوقانی ریتین (6/66درصد در منطقه فوقانی راست¹ و 6/63 درصد در منطقه فوقانی چپ²) بود. محل درگیری و نحوه درگیری در میان زنان و مردان به‌طور جداگانه‌ مورد بررسی قرار گرفت که با استفاده از آزمون کای‌دو اختلاف معناداری مشاهده نشد. نحوه درگیری ریه‌ها و الگوی آن بر اساس

جدول 1 ـ محل درگیری و مناطق ریوی

جدول 2 ـ توزیع فراوانی نسبی انواع تظاهرات و شایع‌ترین محل‌های درگیری در بیماران مبتلا به سل ریوی اسمیر مثبت بستری شده در بیمارستان سینای کرمانشاه (80-1371)

جدول 3ـ توزیع فراوانی نسبی بیماران مبتلا به ‌‌سل ریوی بستری‌شده دربیمارستان سینای کرمانشاه برحسب شایعترین محل درگیری و الگوی درگیری ریه‌ها به تفکیک  جنس  (80-1371)

جنس بیماران درجدول 3 آورده شده است. همچنین محل درگیری ریه‌ها به  تفکیک جنس در نمودار 1 نشان داده شده است.

در این مطالعه از لحاظ مدت علامت‌داربودن تا تشخیص بیماری 214 بیمار (8/42%) کمتر از یک‌ماه، 189 بیمار (8/37%) بین 1 تا 3 ماه و75 بیمار(15%)  بین

3 تا 12 ماه علامت‌دار بودند.

در بیمارانی که بیشتر یا مساوی یک‌سال قبل از تشخیص علامت‌دار بودند (22بیمار)، شایع‌ترین محل درگیری ریه‌ها در ناحیه فوقانی ریه چپ(3/77%) بود و بیشترین الگوی درگیری ریوی، کدورت پارانشیمال (6/63%) بود. یافته‌های مربوط به این قسمت در جدول 4 نشان داده شده است. با استفاده از آزمون کای‌دو مشخص شد که در بین این 22 نفر با سایر بیمارانی که کمتر از

یک‌سال قبل از تشخیص بیماری سل علامت‌دار بودند، از نظر نحوه و محل درگیری ریتین، تفاوت آماری معناداری وجود ندارد. در مورد شکل و مورد محل درگیری در این مطالعه، 54 بیمار (8/10%) سابقه استعمال بیش از 20 Packed -year سیگار را داشته‌اند. در 18 بیمار (6/3%) که سابقه استعمال دخانیات بیش از 40 Packed -year را ذکر می‌کردند. شایع‌ترین تظاهر ریوی، کاویتاسیون (2/72%) و بیشترین محل درگیری ریوی در ناحیه فوقانی ریه چپ (3/83%) و ناحیه فوقانی ریه راست (2/72%) بود. از نظر نحوه و محل درگیری ریه‌ها، تفاوت معناداری بین سیگاری‌های قهار با سایر بیماران مسلول وجود نداشت(جدول 5). هم در مورد شکل و هم در مورد محل درگیری در مطالعه انجام‌شده 19 بیمار (8/3%) آلوده به HIV بودند که همگی آن‌ها مذکربوده، شایع‌ترین الگوی درگیری ریوی، کاویتاسیون (8/36%) و بیشترین محل درگیری، نواحی فوقانی ریه‌ها (LUZ2/84% و RUZ9/78%) بود که درمقایسه با جمعیت غیرآلوده
 به HIV مورد مطالعه با استفاده از آزمون دقیق فیشر مشخص شد که تفاوت معناداری بین این دو گروه از لحاظ نحوه و محل درگیری ریتین در این موارد موجود

جدول 4ـ توزیع فراوانی نسبی محل درگیری و الگوی درگیری ریه‌ها براساس طول مدت علامت‌داربودن تا قبل از تشخیص| دربیماران مبتلا به ‌‌TB ریوی بستری‌شده دربیمارستان سینای کرمانشاه (80-1371)

جدول 5- توزیع فراوانی (درصد) محل درگیری و الگوی درگیری ریه‌ها براساس وضعیت استعمال دخانیات در بیماران مبتلا به ‌‌TB ریوی بستری‌شده در بیمارستان سینای کرمانشاه (80-1371)

نمی‌باشد.

الگوی ارزنی (Miliary) به طور منتشر و یکنواخت در هر دو ریه در 7 مورد (4/1%) مشاهده گردید. از این 7 بیمار، سه موردHIV مثبت بودند. 30 بیمار(6%) مبتلا به دیابت قندی بودند که شایع‌ترین محل درگیری ریوی آن‌ها منطقه‌های فوقانی ریتین (LUZ3/73% و RUZ3/63%) و بیشترین الگوی درگیری کاویتاسیون (80%) بود که با استفاده از آزمون کای‌دو مشخص شد با اینکه تغییرات حفره‌ای به‌طور معناداری در بین افراد دیابتی شیوع بالاتری داشت (p=0.001)، ولیکن در مورد محل درگیری ریه‌ها تفاوت معناداری با بیماران مسلول غیر دیابتی به‌چشم نخورد.

بحث

در مطالعه انجام‌شده، توزیع جنسی تقریباً یکسانی به چشم خورد و در میان مردان و زنان، برتری معناداری مشاهده نشد که این یافته‌ها با سایر مطالعات انجام‌شده در سطح کشور و کشورهای همسایه سازگاری دارد
(5 و 6).

از لحاظ توزیع سنی، حدود 70 درصد بیماران در محدوده سنی 59-20 سال قرار داشتند و در سنین 39-30 سال به اوج می‌رسید (24%) که با بعضی از مطالعاتی که در سایر استان‌های کشور انجام گرفته است، هم‌خوانی دارد. برای مثال در مطالعه‌ای که در شهرستان ساری در روی 390 مورد TB طی سال‌های 76- 1372 صورت گرفته است نیز اوج توزیع سنی (15/21%) در 39-30 سال مشاهده شد و در مطالعه دیگری که در غرب تهران در روی 150 بیمار مسلول انجام شد، این میزان در فاصله 30-20 سالگی بود که این اختلاف را تا حدی می‌توان به متفاوت‌بودن هرم سنی در شهرهای مختلف نسبت داد(7).  همچنین در مطالعه دیگری در پاکستان، میانگین سنی 52/34 سال بودکه با مطالعه ما سازگاری داشت (6).

نتایج به‌دست آمده از کلیشه‌های رادیوگرافی نشان داد که بیشترین محل درگیری، در نواحی فوقانی ریه‌ها (RUZ6/66 و LUZ6/63%) بوده است. تغییرات حفره‌ای (کاویتاسیون) به‌عنوان علامت کلیدی TB ریوی در تقریباً 52 درصد بیماران به چشم خورد که شایع‌ترین مکان رخداد حفره‌ها در ناحیه فوقانی ریه راست و سپس در ناحیه فوقانی ریه چپ بود که این یافته‌ها با اطلاعات موجود در کتب مرجع و با سایر مطالعات انجام‌شده، هم‌خوانی دارد (1، 2 و 9).

در عده زیادی از بیماران، تغییرات در بیش از یک منطقه از ریه مشاهده گردید(2/87%) و همچنین علاوه بر تغییرات مشخصی مثل کدورت و تراکم پارانشیمال و کاویتاسیون، یافته‌هایی همانند آدنوپاتی و برونشکتازی و کلاپس و ضخیم شدن پرده جنب همراه یا بدون همراهی با تغییرات مشخص مذکور مشاهده گردید که این نتایج با نتایج سایر مطالعات انجام‌گرفته کاملاً هم‌خوانی دارد. می‌توان نتیجه گرفت بااینکه عمده‌ترین یافته رادیولوژیک به صورت تراکم، کدورت و کاویتاسیون می‌باشد، نتایج این مطالعه توجه خاصی به سایر یافته‌های رادیوگرافیک نظیر آدنوپاتی، برونشکتازی، کاهش حجم‌ریه و... را برای تشخیص زودرس بیماری سل ریوی ضروری می‌داند (10).

از میان 7 بیماری که نمای ارزنی مشخص داشتند، 3 مورد HIV مثبت بودند. با توجه به اینکه تنها 8/3 درصد جمعیت مورد مطالعه ما HIV مثبت بودند، این نکته بسیار حایز اهمیت است و نشان‌دهنده شیوع بالای سل ارزنی در جمعیت آلوده بهHIV می‌باشد. در مطالعه دیگری که در بیمارستان سینای کرمانشاه در فاصله سال‌های 1374تا1367 در روی 1000 بیمار مسلول انجام گرفته است، 31 بیمار مبتلا به سل ارزنی بودند که این اختلاف، ناشی از این است که در این مطالعه، موارد اثبات‌شده با بیوپسی کبد نیز در نتایج گنجانده شده بود، ولی در مطالعه اخیر، تنها موارد TB ریوی اسمیر مثبت، مورد بررسی قرار گرفتند و انتظاری جز این نمی‌رود که عمده بیماران مبتلا به سل ارزنی، اسمیر خلط منفی داشته باشند(11).

از نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه می‌توان چنین استنباط کرد که هر چه از زمان شروع علایم تا تشخیص سل ریوی، مدت بیشتری سپری گردد، یافته‌های رادیوگرافیک، مشخص‌تر می‌شود و قابلیت تطابق بیشتری با TB دارد که به این مسأله به‌طور مشخص در سایر مطالعات، اشاره نشده است(1و2).

همچنین در جمعیت سیگاری‌های قهار مبتلا به سل ریوی یافته‌های مشخص‌تری درکلیشه قفسه صدری به نفع TB به‌چشم خورد(حدود80 درصد درگیری نواحی فوقانی و حدود70 درصد وجود کاویته در این مناطق) که به این مسأله نیز به طور مشخصی در سایر مطالعات، اشاره نشده است(1و2).

در 4 بیمار، کلیشه قفسه صدری کاملاً طبیعی بود که می‌توان علت این مسأله را درگیری نواحی مانند سگمان خلفی لوب میانی ریه راست که منطقه کور در C.X.R محسوب می‌شوند و انتشار اندوبرونکیال TB دانست
و می‌بایست در نظر داشت که طبیعی‌بودن کلیشه، ردکننده حضورTB، نمی‌باشد. درصورت شک‌بالینی انجام HRCT توراکس، برای کشف نمای Tree-in-bud که مشخصه انتشار اندوبرونکیال سلی می‌باشد و یا کشف سایر تغییرات ‌زودرس، می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد(12).

در مطالعه انجام‌شده، حدود 22درصد بیماران، تغییرات فیبروتیک داشتند. می‌توان نتیجه گرفت که حضور فیبروز در رادیوگرافی به منزله غیرفعال‌
بودن بیماری نیست و قضاوت درباره فعال‌بودن و یا نبودن بیماری بر مبنای کلیشه رادیوگرافی به‌تنهایی امکان‌پذیر نیست و انجام اسمیر و کشت خلط و یا برونکوسکوپی و Bal برای اثبات یا رد این مسأله لازم  به نظر می‌رسد(1).

همان‌طور که ذکر شده سل لوب‌های تحتانی در مطالعه ما تنها در 4/5 درصد ‌موارد رؤیت شد که از بین این 27 نفر (که تنها درگیری لوب‌های تحتانی بدون گرفتاری لوب‌های فوقانی را داشتند)، 2نفرHIV  مثبت و 3 نفر دیابتی بودند. در مطالعه گسترده‌ای که در هندوستان در روی 4430 بیمار مبتلا به سل ریوی طی سال‌های 2001-1998 صورت گرفته است، سل لوب‌های تحتانی در 5/10 درصد موارد مشاهده شد که این میزان در میان بیماران دیابتی (49/18%) و در بیماران HIV مثبت (71/58%) بارزتر بود. شاید اختلاف مشاهده‌شده در میزان TB  لوب تحتانی، به‌علت تفاوت توزیع سنی و اختلاف در جمعیت افرادHIV  مثبت و دیابتیک در این مطالعات باشد(13).

به‌رغم انتظار رؤیت درصد بالایی از TB لوب‌های تحتانی در بیماران دیابتیک وHIV مثبت در این مطالعه، شایع‌ترین محل گرفتاری ریتین در این بیماران نیز، لوب‌های فوقانی ریه‌ها بود. در مطالعه‌ای که در روی 60 بیمار دیابتی مبتلا به سل بستری در بیمارستان امام خمینی(ره) تهران طی 9 سال انجام شد، 35 درصد موارد فقط درگیری لوب‌های تحتانی را داشتند، ولی در بررسی اخیر تنها 15 درصد دیابتی‌های جای‌گرفته در این مطالعه، بدون درگیری لوب‌های فوقانی، مبتلا به سل لوب‌های تحتانی بودند. البته به‌طور کلی در30 درصد افراد درگیری لوب‌های تحتانی با یا بدون درگیری نواحی میانی و فوقانی ریه‌ها به چشم خورد(14).

در مطالعه دیگری در هندوستان، 49/18درصد بیماران دیابتیک مبتلا به سل ریوی، تنها درگیری لوب‌های تحتانی ریتین را داشتند که توجیه خاصی برای این اختلافات وجود ندارد. تنها با توجه به میزان بالاتر سل لوب تحتانی در بیماران مسن‌تر، شاید اختلاف در توزیع سنی جمعیت‌های مورد مطالعه، تا حدود اندکی در این مسأله مؤثر باشد(13).

همان‌طور که از نتایج مطالعه مشخص شده است، 8/3 درصد از جمعیت مورد مطالعه آلوده به HIV  بودند. شایع‌ترین الگوی گرفتاری ریه‌ها، کاویتاسیون و بیشترین محل رخداد این کاویته‌ها در لوب‌های فوقانی ریتین بود. تنها یک مورد گرفتاری در لوب تحتانی ریه چپ، بدون درگیری لوب‌های فوقانی ریتین وجود داشت. در مطالعات دیگری که صورت گرفته، حدود 85-50 درصد‌ بیمارانHIV مثبت مبتلا به سل ریوی، سل لوب تحتانی داشتند ( 13 و 15).

این ناهم‌خوانی می‌تواند به این دلیل باشد که
عمده افرادHIV مثبت تحت مطالعه ما، هنوز به مرحله انتهایی و دیررس AIDS (200<  count   CD4⁺ ) نرسیده بودند. همچنین می‌بایست به محدودیت این مطالعه در مورد همزمانی با HIV/AIDS اشاره‌کرد؛ زیرا آزمایشHIV برای همه بیماران مسلول انجام نشده است، لذا برای یافتن تظاهرات رادیوگرافیک سل ریوی در بیماران HIV/AIDS، انجام مطالعه گسترده‌تری طی چند سال آتی با آگاهی از count CD4⁺ ضروری به نظر می‌رسد(1).

از آنجا که کلیشه قفسه صدری، قدم اساسی در ارزیابی رادیوگرافیک TB اثبات‌شده ریوی است و به همراه آزمایش اسمیر خلط نقش به‌سزایی در تشخیص سل ریوی دارد، امید است با توجه به نتایج این مطالعه و سایر مطالعات مشابه، دقت به علایم شایع‌تر رادیوگرافیک سل (کدورت، تراکم پارانشیمال و کاویتاسیون در نواحی فوقانی ریتین) و توجه به نشانه‌های خاص پرتونگاری در بیماران دیابتی و افرادHIV مثبت مبتلا به سل ریوی، سبب تشخیص و درمان سریع‌تر این بیماری علاج‌پذیر ولی بالقوه کشنده گردد.

تشکر و قدردانی:

از زحمات جناب آقای دکتر محمد تقی همتی و کارکنان محترم  بایگانی بیمارستان سینای کرمانشاه که ما را در انجام این پژوهش یاری نمودند، سپاسگزاریم.