طراحی وب سایت مشاورین املاک بهبود

طرح آبخیزداری شهری راهکاری مناسب از سیل گیری شهرها

نویسندگان :
مهدی شفقتی: کارشناس ارشد معاونت آبخیزداری سازمان جنگها، مراتع و آبخیزداری کشور
نادر صنوبر: مدیرکل اموراجرایی آبخیزها معاونت آبخیزداری سازمان جنگها، مراتع و آبخیزداری کشور
آدرس: تهران ـ ابتدای بزرگراه لشکرک ـ سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور ـ ساختمان شماره 2 ـ معاونت آبخیزداری ـ اداره کل اموراجرایی آبخیزها
با نگاهی به فرسایش خاک که سالیانه در کشور بیش از 5/1 میلیارد تن میباشد و با توجه به نمودار تعداد دفعات سیل در کشور میتوان دریافت که علی الرغم انجام عملیات آبخیزداری در سطح حوزه های آبخیز کشور در طی سنوات گذشته ، متأسفانه شاهد روند افزایش تعداد دفعات سیل می باشیم که یکی از عوامل آن رشد ناهمگون و نامنظم شهرهای کشور و کمبود اعتبارات در بخش حوزه های مشرف به شهر هستیم.
با توجه به اعتبارات اندک در این بخش، امکان مهار کلیه حوزه های آبخیز شهری بطور کامل وجود نداشته و مدیریتهای آبخیز استانها بصورت موردی اقدام به انجام عملیات بیولوژیک و سازه ای نموده اند که این اقدامات علاوه بر مؤثر بودن بصورت بخشی قادر به کنترل سیل نیز در مناطق مورد نظر بوده است.
در این مقاله سعی می شود به معرفی آبخیزداری و طرح ملی آبخیزداری شهری، فعالیتهای آبخیزداری در این رابطه، جداول مربوط به احجام عملیات مختلف در این حوزه ها، بحث اعتبارات در این زمینه و مطالعه موردی در یکی از حوزه های آبخیز شهری و نتیجه گیری لازمه اشاره لازم مبذول گردد.

1ـ مقدمه :

سرزمین‌های خشک ، اکوسیستم‌های ناپایداری دارند که در صورت لطمه دیدن ، احیای آنها دشوار است و بهره‌برداری از این زمین‌ها ، در دوره‌های خشکسالی همانند دوره‌های رطوبی ، ممکنست نتایج مصیبت باری برای گیاهان ، خاک و ساکنان به همراه آورد .

2ـ معرفی علم آبخیزداری :

            آبخیزداری یا مدیریت منابع خاک و آب برای احیاء توان خود ترمیمی طبیعت تنها راه نجات از مصائب است .
آبخیزداری موجب بهره‌برداری صحیح و منطقی از اراضی می‌شود لذا محصولات زراعی و دامی در سایه خاک و آب حفاظت شده ، بصورت مستمر و پایدار تولید می‌شوند . بطوریکه منابع خاک و آب برای نسلهای آینده بخوبی باقی می‌مانند و این تولیدات پایدار ، در طی گذشت زمان نقصانی بر آنها حادث نمی‌شوند .
آبخیزداری از طریق حفاظت از منابع خاک و آب ، مدیریت صحیح منابع و برنامه‌ریزی پایدار استفاده از اراضی ، باعث تولیدات مستمر و ایجاد درآمد برای ساکنین حوزه‌ها ، اشتغال‌زایی ، ارزآوری ، اقتصاد پایدار و امنیت فرهنگی و اجتماعی و سیاسی کشور می‌گردد .
آبخیزداری به تعبیری دیگر به مدیریت یک حوزه آبخیز نیز گویند و یک حوزه آبخیز واحد ساختمانی طبیعی است که در آن زندگی می‌کنیم در این واحد ساختمانی طبیعت یا حوزه آبخیز ، وجود یک سیاست‌گذاری درست با اهداف بلندمدت و میان‌مدت و کوتاه و روشن و شفاف امری بدیهی است .
حذف آبخیزداری با مدیریت حوزه آبخیز باید برای ساکنین آن ، خودکفایی ، توسعه پایدار ، تولید مستمر ، شغل ، درآمد ، ثبات اجتماعی ، امنیت سیاسی و اقتصادی و ............... ببار آورد .
ولی رمز و راز موفقیت ، حفظ محیط‌طبیعی و منابع خاک و اب است تا این نتایج مثبت برای نسلهای آینده نیز میسر و امکان‌پذیر باشد .

3ـ نقش آبخیزداری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور :

            آبخیزداری به صور مختلف می‌تواند نقش مهم و بسیار مثبتی در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور ایفا نماید که ذیلاً به ابعاد آن اشاره می‌گردد .
3ـ1ـ حفظ و تقویت ظرفیت‌های بالقوه تولید
3ـ2ـ کاهش خطرات بلایای طبیعی و انسانی (سیل و زمین‌لغزه)
3ـ3ـ افرایش بازده ملی سرمایه‌گذاریها
3ـ4ـ کاهش رسوبات وارده به سدهای مخزنی

4ـ اهداف کلی آبخیزداری :

            اساسی‌ترین هدف آبخیزداری ، اعمال مدیریت جامع ، هماهنگ و یکپارچه بر کلیه منابع آبخیز ، برای بهره‌وری متناسب و منطقی از منابع طبیعی ، کشاورزی و انسانی سرزمین است بدانگونه که میزان هدر رفت آب و فرسایش خاک به حداقل ممکن ، تقلیل یابد .
4ـ1ـ قانونمند کردن و نظام دادن به انواع بهره‌برداریهای منابع در آبخیز
4ـ2ـ هماهنگی و یکپارچگی برنامه‌ای کلیه پروژه‌ها و فعالیت‌های عمرانی ـ اقتصادی حوزه‌های آبخیز
4ـ3ـ اصلاح نظام فعلی کاربری اراضی در آبخیزها
4ـ4ـ واگذاری عمده برنامه‌ریزی و اجرای طرحهای حفاظت خاک و اب به ساکنین آبخیزها و سایر بهره‌برداران از منابع آبخیز

5 ـ آشنایی با طرحهای آبخیزداری :
جهت برخوردی منطقی‌تر با مسئله آبخیزداری در ابتدا لازمست شناخت کلی از طرحهای آبخیزداری داشته باشیم . این طرحها شامل 11 مورد میباشد که به پیوست جدول میباشد .
یکی ار این طرحها که مورد بحث مقاله مورد نظر میباشد ، طرح آبخیزداری حوزه آبریز شهری شهرهای کشور میباشد .
از بدو تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهادکشاورزی با درک اهمیت این موضوع ، طرح و اجرای برنامه مطالعات حوزه‌های آبخیز بخصوص حوزه‌های آبخیز شهری در سرلوحه فعالیتهای قرار گرفت . متعاقب این مطالعات شاهد انجام مطالعات تفضیلی ـ اجرایی و هم‌چنین عملیات اجرایی در این عرصه‌ها می‌باشیم .
فعالیتهای اجرایی به شکل بیولوژیکی و یا مکانیکی و یا تلفیق آنان به انجام میرسند و در نهایت با گــذشت زمان نتایج حاصله ، افزایش راندمان تولید اراضی زراعی ، افزایش راندمان تولید علوفه در مراتع ، تولید کشت ، مهار سیلابهای خانمان برانداز ، استحصال آب شرب و کشاورزی ، حفظ توان تولید انرژی الکتریکی سدها ، تثبیت و تقویت اکوسیستم حیات جانوری و گیاهی و کم کردن آلودگی زیست‌محیطی و نهایتاً تأمین مناطق تفرجگاهی مورد نیاز ساکنین حوزه میباشد که در این راستا انواع پروژه‌های مصوب آبریز شهری کشور به شرح زیر میباشد .
1ـ پروژه پارک آبخیزها شامل زیرپروژه‌های بانکت‌بندی ، نهالکاری ، بذرکاری ، کپه‌کاری ، حفاظت و
قرق ، مرمت و نگهداری میباشد .
2ـ پــروژه کنترل رسـوب شامل زیرپروژه یا عملیات سنگی گابیونی ، عملیات سنگی ملاتی ، عملیات
بتنی ، عملیات اصلاح ولایروبی مسیر ، نهالکاری ، بذرکاری ، بذرپاشی ، زهکشی ، تودهای لغزشی ،
کپه‌کاری ، حفاظت و قرق ، مرمت و نگهداری میباشد .
3ـ پـــروژه کنترل سیل شامل زیر پروژه‌های بانکت‌بندی ، عملیات بتنی ، عملیـــات خاکی ، عملیات
سنگی ملاتی ، عملیات سنگ‌ریزی ، نهالکاری ، کپه‌کاری ، مرمت و نگهداری میباشد .
4ـ پروژه تهیه پــروژه شامل زیـر پروژه‌های تهیه پروژه پارک آبخیز ، تهیه پروژه کنترل رسوب ، تهیه
پروژه کنترل سیل میباشد .

6 ـ  مطالعه موردی برای مطالعات و عملیات آبخیزداری در حوزه گلابدره ، دربند استان تهران :
حوزه آبخیز تهران با 2064 کیلومتر مربع وسعت در حاشیه جنوبی البرز مرکزی واقع شده و قرارگیری شهر تهران در مرکز آن موقعیت خاصی را از نظر اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی بدان بخشیده است . مشاهدات و مطالعات موجود نشان میدهد که زیر حوزه های گلابدره ـ دربند به لحاظ قرارگیری درقسمت شمالی تهران از اهمیت و جایگاه ویژه ای بخصوص از جنبه زیست محیطی برخوردار بوده و ضمن اینکه از جمله تفریحگاههای مهم مردم منطقه بشمار می رود ، رفتار هیدرولوژیکی آن از گذشته تاکنون با توجه به دلایل موجود در حال تغییر و دگرگونی بوده است . در این منطقه دو رودخانه گلابدره و دربند نقش زهکش منطقه را به عهده داشته که در محل پل تجریش به هم می پیوندند.
در رابطه با ایجاد امنیت جهت ساکنین شهر تهران مخصوصاً در منطقه حساس شهر تجریش با ایجاد امکانات مناسب تفریحی برای آنها نیازی به بحث نمی باشد . آنچه بسیار مهم تلقی میگردد پیش بینی اثرات بعدی تا شما از هرگونه بهره برداری از اراضی بدون توجه به عواقب ناشی از آن با در نظر گرفتن مجموعه شرایط طبیعی میباشد. در این حوزه بهترین و اصولی ترین روش ، کنترل سیل این منطقه و نیز کاهش دبی حداکثر رودخانه از طریق اجرای عملیات و روشهای کنترل است که با توجه به نتایج مطالعات انجام شده و مشاهدات ساحل چپ این زیر حوزه در جهت جریان آب را می توان یکی از علل اصلی تشدید خسارت ناشی از سیل مرداد ماه 1367 در این منطقه قلمداد نمود زیرا که قطعات بزرگ سنگهای خرد شده و آمادة ریزش دلیل محکمی بر حساسیت این مسئله میباشد.
برنامه های پیشنهادی عملیات اجرایی در سه بخش بیولوژیکی ، مدیریتی و مکانیکی است .

1.    عملیات بیولوژیکی شامل درختکاری کاری ، کپه کاری ، بوته کاری ، بذرپاشی بصورت جداگانه میباشد.

2.    عملیات مدیریتی کــه بصــورت بخشی از عملیات اجرایی محسوب می گردد شامل :

1ـ تملک دارایی ها و پاکسازی سیل زده
2ـ بازدیدهای ضروری و شناسایی نقاط آسیب پذیر (مخصوصاً پس از هر بارندگی شدید و بروز سیل)
3ـ نظارت دقیق بر اقدامات رودخانه ای و احداث هر گونه سازه در حریم و روی رودخانه ها
4ـ پهنه بندی سیل و مدیریت مناطق سیل گیر و سیلاب دشت
5 ـ پیش بینی و هشدار سیل با استفاده از امکانات محلی موجود
6 ـ‌پیــش بینی اقدامات پیشگیری و حمایتی در مناطق سیل گیر از طریق پیش بینی مدیریت بحران
در ستاد حوادث غیر مترقبه استان
7ـ آموزش و تقویت مبانی سیل ستیزی به ساکنین و تفرج کنندگان با همکاری فدراسیون کوهنوردی
و محیط زیست
8 ـ افزایش آگاهی و آموزش عمومی از طریق رسانه های گروهی
9 ـ بـــرنامه ریزی جــهت استفاده از امکانات بیمه جهت ساکنین و افرادی که احتمالاً دچار خسارت
شوند.

1.    عملیات مکانیکی پیشنهادی در جهت پیشگیری و کنترل سیلاب در منطقه طرح شامل احداث سیل بندها ، مرمت بانکت های جنگل ارغوان گلابدره ، بهسازی و احداث مسیرهای کوهنوردان در حوزه گلابدره میباشد.

7 ـ توجیه فنی و اقتصادی عملیات پیشنهادی :
اگر کوهستانهای مناطق فقیر کشور تحث فشار نیازهای معیشتی جوامع روستایی یا کوچ رو قرار دارند ، کوهستانهای مناطق ثروتمند بر عکس تحت فشار نیازهایی قرار دارند که اضافه درآمد و رفاه اجتماعی به بار می آورد .
مناطق کوهستانی بویژه در مناطق شهری امروزه به یکی از منابع عمده توریسم جوامع پیشرفته تبدیل شده اند از حتی پارک های ملی نیز از این خطر مصون نمانده اند . فعالیتهای توریستی شرایط زیستی بسیاری از گونه‌های کوهزی و نادر را بخطر انداخته است . تخریب و نابود پوشش گیاهی ، کاهش گونه های بومی ، تخریب زیستگاهها ، تغییر عادات و رفتار حیات وحش ، اختلال در امنیت حیات وحش ، کاهش ارزش های زیباشناسی ، آلودگیهای زیســت محیطی ، شیوع بیماریهای حیات وحش ، فشردگی خاک . آسیب دیدگی چشم اندازها از یک طرف ، و تشدید فرسایش ، لخت شدن ارتفاعات و دامنه ها ، افزایش ضریب رواناب و بالاخره سیل و دخل و تصرف مسیل ها از جمله پیامدهای متعارف عدم توجه به اصول و کاربری اراضی و توریسم انبوه و استفاده بی رویه از امکانات کوهها بعنوان منابع تفرج و رفاه بشمار می روند که نمونه بارز آن منطقه طرحی است که بعنوان حساس ترین منطقه سیل‌خیز حوزه آبخیز تهران مطرح و اقدام به تهیه طرح کنترل سیل گردیده است .
از جمله مناطق مختلف که در سطح کشور اقدام به انجام عملیات آبخیزداری در طرح حوزه آبخیز شهری و در جهت کنترل سیل شهری نموده‌اند میتوان به کنترل سیل شهری در شهر ایلام ، تهران ، استان مرکزی ، پایین‌دست و بالادست شهر زنجان و روستای توپچی از شهرستان شبستر از استان آذربایجان‌شرقی اشاره نمود .
8ـ نتیجه‌گیری :
با نگاهی به فرسایش خاک که سالیانه در کشور بیش از 5/1 میلیارد تن می‌باشد و با توجه به نمودار تعداد دفعات سیل در کشور میتوان دریافت که
سیل یکی از پیچیده‌ترین و مخرب‌ترین رویدادهای طبیعی است که بیش از هر بلای طبیعی دیگری جان و مال انسان و شرایط اجتماعی و اقتصادی جوامع را به خطر می‌اندازد . متأسفانه تا چندی قبل موضوع سیل و مدیریت کاهش خسارت آن از طریق اعمال مدیریت و اجرای عملیات ساختاری و غیرساختاری چندان مورد مطالعه جدی قرار نمی‌گرفت و تنها زمانی که سیلابی جاری می‌باشد ، توجه مسئولین را بخود جلب می‌نمود . اما این پدیده با همه پیچیدگی‌ها قابل شناخت بوده و میتوان در جهت مهار و کاهش خسارت آن و حتی بهره‌برداری اقتصادی از آن راه‌حلهایی مناسب را جستجو نمود .
یکی از راه‌حلهای مناسب در این زمینه ، اجرای عملیات آبخیزداری و زیرپروژه‌های مربوطه میباشد . بکارگیری مدیریت آبخیزداری در عرصه‌های مختلف بستگی به درجه اهمیت اقتصادی ، اجتماعی ، زیست‌محیطی و گاهاً سیاسی اینگونه مناطق صورت می‌گیرد . حوزه‌های آبخیز شهری با توجه به تراکم  بیشتر جمعیت و فعالیتهای اقتصادی و آثار آن در پیشبرد اهداف ، قاعدتاً در اولویت اجرایی برنامه‌های مدیریتی قرار می‌گیرند .
با توجه به بحث فوق و به جهت قدمت و یا اهمیت اقتصادی که اینگونه نواحی کسب نموده‌اند و از طرفی وجود برنامه‌ریزی‌های طولانی مدت برای بهره‌برداری از این مناطق ، مسئولین را موظف به حفظ تأمین امنیت و تقلیل خطرات می‌نماید و نیز در جهت مکانیابی شهرهای جدید و احداث ابنیه‌ها و زیست بوم‌های منطقه و کاربریهای مختلف ، ایمنی بودن از نظر سیل‌گیری و سیل‌خیزی ، لزوم انجام عملیات آبخیزداری را ایجاب می‌نماید . استراتژی علم آبخیزداری بر سه محور ترمیم و بازسازی ، حفاظت و پیشگیری و توسعه و بهره‌برداری پایدار استوار بوده و با انجام پروژه‌ها و طراح‌های مختلف ، و با اقدامات مدیریتی و اجرایی در کاهش رسوبات وارده به مخزن سدهای کشور ، کاهش خطرات و بلایای طبیعی همچون سیل و خشکسالی ، زیر بنای اقدامات بخشهای مهم عمرانی ، اقتصادی ، کشاورزی و .... محسوب می‌گردد .

9ـ منابع :
1ـ آبخیزداری به روایت تصویر ، وزارت جهادکشاورزی ، معاونت آبخیزداری بهمن 1379
2ـ جــزوه آبخیــزداری شهری ، وزارت جهادکشاورزی ، معاونت آبخیزداری ، اداره مناطق سیل خیز و
بیابانی
3 ـ سیمــای آبخیز استان تهران ، وزارت جهادکشاورزی ، مدیریت آبخیزداری استان تهران ، زمستان
1382
4ـ شبیــه سازی و بهینه سازی عملیات آبخیزداری در حوزه گلابدره ، دربند ، وزارت جهادکشاورزی ،
معاونت آبخیزداری ، خرداد 1378
5 ـ مطالعات آبخیزداری حوزه گلابدره ، دربند ، وزارت جهادکشاورزی ، 1378

www.Civilica.ir